Στην τέχνη , και ιδίως την λογοτεχνία και τον κινηματογράφο , έχουν υπάρξει αρκετές περιπτώσεις λογοκλοπής. Tι γίνεται , όμως , όταν οι περιπτώσεις αυτές καταλήγουν να είναι σπουδαία έργα τέχνης , που έχουν αφήσει το στίγμα τους στο είδος τους; Αξίζει να καταστραφούν εξαιτίας του ότι είναι προϊόντα λογοκλοπής;
Από τις πιο γνωστές περιπτώσεις λογοκλοπής αναφορικά με τις ταινίες τρόμου , την οποία έχουν ακουστά ακόμα και όσοι δεν είναι λάτρεις του είδους είναι το “ατύχημα” που συνέβη με την ταινία “Η νύχτα των ζωντανών νεκρών” * . Οι πρώτες , λοιπόν , κόπιες της ταινίας δεν είχαν τον ίδιο τίτλο , όπως σήμερα , παρά τιτλοφορούνταν ως “Η νύχτα των Σαρκοφάγων” / “Night of the Flesh Eaters”, με έναν , δηλαδή , από τους μη οριστικούς τίτλους της ταινίας. Ωστόσο , πριν κυκλοφορήσει η ταινία , ο τίτλος άλλαξε στην εκδοχή που την έκανε διάσημη. Όταν έγινε η αλλαγή , όμως , ο διανομέας ξέχασε να συμπεριλάβει την προειδοποίηση για τα πνευματικά δικαιώματα στη τελευταία εκδοχή της κόπιας! Το 1968 που συνέβη αυτό , δεν είχε ψηφιστεί ακόμα στις ΗΠΑ ο νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων , ο οποίος τέθηκε σε ισχύ σχεδόν μια δεκαετία αργότερα (Copyright Act of 1976) ορίζοντας ως περιττές τέτοιου είδους προϋποθέσεις. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ελλείψει του νόμου και δεδομένου ότι αυτή η προϋπόθεση δεν τηρήθηκε , τα πνευματικά δικαιώματα της ταινίας δεν ήταν προστατευμένα. Σε αυτή την περίπτωση η ταινία τέθηκε αμέσως public domain / κοινό κτήμα. Είναι φυσικό επακόλουθο ότι ο George Romero , σκηνοθέτης και σεναριογράφος της ταινίας – ίνδαλμα του Ταραντίνο – δεν αποκόμισε τα κέρδη που θα του αναλογούσαν αν δεν είχε γίνει η “στραβή” , δεδομένου ότι η ταινία για τα δεδομένα της εποχής πήγε πολύ καλά εισπρακτικά , ενώ , είχε πολύ μικρό budget. Ο Ρομέρο γύρισε και άλλες ταινίες σαν σίκουελ σε αυτή την αρχική χωρίς να ξαναγίνει το ίδιο λάθος , οι οποίες μάλιστα δημιούργησαν τους “κανόνες” σχετικά με τα ζόμπι στο κινηματογράφο. Βέβαια , από την στιγμή που η πρώτη αυτή ταινία ήταν κοινό κτήμα και δεν προστατευόταν ο Ρομέρο και ο Ρουσό , ο συν-σεναριογράφος που μαζί είχαν δημιουργήσει την αρχική ταινία , αποφάσισαν λόγω δημιουργικών διαφωνιών να δημιουργήσει ο καθένας την δική του σειρά σίκουελ ταινιών (ο Ρομέρο δημιούργησε τις εξής :“Dawn of the Dead”, “Day of the Dead”, “Land of the Dead”, “Diary of the Dead” , “Survival of the Dead” και ο Ρουσό:“Return of the Living Dead” ,“Return of the Living Dead Part II”, “Return of the Living Dead 3”, “Return of the Living Dead: Necropolis” , “Return of the Living Dead: Rave from the Grave” ). Η επιρροή που είχαν αυτές οι ταινίες και ιδίως του Ρομέρο στο είδος αυτό του zombie horror είναι αδιαμφισβήτητη και όλες οι σύγχρονες ταινίες με θεματολογία ζόμπι ακολουθούν τους κανόνες που έθεσε με αυτές τις πρώτες του ταινίες.
Φυσικά , η περίπτωση της ταινίας “Η νύχτα των ζωντανών νεκρών” δεν είναι η πρώτη περίπτωση λογοκλοπής στο είδος του horror. Από τις πρώτες και πιο γνωστές περιπτώσεις είναι αυτή της ταινίας Nosferatu και του βιβλίου του Μπραμ Στόκερ “Δράκουλας” , όπου για να είμαστε ειλικρινείς ο τρόμος έγκειται κυρίως στο στοιχείο που ΔΕΝ μπορείς να δεις και δεν είναι το ίδιο με τις ταινίες ζόμπι που προαναφέρθηκαν.
Αρχικά , o Ιρλανδός συγγραφέας Bram Stoker δημοσίευσε το 1897 το γοτθικό μυθιστόρημα με τίτλο “Dracula” , το οποίο έμελλε να αποτελέσει την βάση όλων τα μετέπειτα λογοτεχνικών ή κινηματογραφικών έργων σχετικά με Vampires και γενικότερα την πηγή άντλησης στοιχείων σχετικά με τη δημιουργία , την ζωή και τον θάνατο των βρικολάκων. Ο Bram Stoker πέθανε μόλις το 1912 , σχετικά νωρίς , καθώς είχαν περάσει μόλις 15 χρόνια από την έκδοση του βιβλίου που τον έκανε παγκοσμίως διάσημο. Τον χρόνο του θανάτου του κατέλιπε πλησιέστερους συγγενείς* την σύζυγό του Florence Balcombe και τον γιο του Irving Noel Thornley Stoker , οι οποίοι κληρονόμησαν μεταξύ άλλων και τα πνευματικά δικαιώματα επί των συγγραφικών του έργων. Τα πνευματικά δικαιώματα επί ενός συγγραφικού έργου έχουν μια προκαθορισμένη διάρκεια που μπορούν να παρέχουν προστασία και αποκλειστική διαχείριση στον δημιουργό και τους κληρονόμους του , μετά την παρέλευση της οποίας γίνονται “κοινό κτήμα” και κατά συνέπεια μπορεί να εκδώσει ο κάθε εκδοτικός οίκος και να μεταφερθούν ελεύθερα σε ταινία. Η διάρκεια της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων είναι κατά κύριο λόγο παγκοσμίως όσο ζει ο δημιουργός συν 50 ή 70 χρόνια από την ημερομηνία θανάτου του , και φυσικά , όσο διαρκεί αυτό το διάστημα , οποιοσδήποτε θέλει να δημιουργήσει μια ταινία με βάση το βιβλίο θα πρέπει πρώτα να έχει λάβει άδεια από τον κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων. Στη περίπτωση του Bram Stoker τα πνευματικά δικαιώματα “έληγαν” το έτος 1962 , ήτοι 50 χρόνια από την ημερομηνία του θανάτου του το έτος 1912.
Μέχρι εδώ φαίνεται ότι όλα κύλησαν ομαλώς. Στην πραγματικότητα , όμως , συνέβη κάτι πολύ ενδιαφέρον που κατέληξε στην διαταγή να καταστραφεί μια ίσως από τις σπουδαιότερες ταινίες τρόμου της εποχής. Η ιστορία των πνευματικών δικαιωμάτων , λοιπόν , σπέρνει την διχόνοια και τον τρόμο εδώ και χρόνια , αλλά κατά έναν περίεργο τρόπο εν προκειμένω το βιβλίο για τον αθάνατο Κόμη Δράκουλα και η ταινία συνδέονται ακόμα περισσότερο , διότι μέχρι και η ταινία η ίδια “αναστήθηκε” τρόπον τινά και είναι αθάνατη πολλά χρόνια μετά την δημιουργία της!
Όλα ξεκίνησαν το 1916 όταν ο Albin Grau (φημολογείται ότι ήταν μυστικιστής εξ ου και τα σύμβολα στη ταινία) , ο μετέπειτα παραγωγός της περίφημης ταινίας είχε την έμπνευση να γυρίσει μια ταινία σχετικά με vampire , με αφορμή την υπηρεσία του στη Σερβία κατά την διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και την επαφή που είχε μέσω των ντόπιων με τις τοπικές ιστορίες , παραδόσεις και προλήψεις σχετικά με τα vampire (στοιχεία στα οποία είχε βασιστεί και ο Στόκερ κατά την σύνθεση της ιστορίας του μυθιστορήματος του). Αργότερα , ο Albin Grau με τον Enrico Dieckmann ίδρυσαν την εταιρεία Prana Film (με έδρα στη Γερμανία) και ξεκίνησαν την προσπάθεια να δημιουργήσουν αυτή την ταινία που θα είχε σχέση με vampire και να πραγματοποιήσουν το όραμα τους προσλαμβάνοντας ως σεναριογράφο τον Henrik Galeen και σκηνοθέτη τον F. W. Murnau.
Ο Grau , όμως , τα βρήκε σκούρα στη συνέχεια: Ενώ ήθελε να κάνει μια μεταφορά του βιβλίου του Στόκερ , σε μια δική του εκδοχή στο πλαίσιο του γερμανικού εξπρεσιονισμού , η χήρα του Στόκερ και διαχειρίστρια της περιουσίας του δεν του πουλούσε τα πνευματικά δικαιώματα για να κάνει την ταινία. Παράλληλα , είχε δημιουργηθεί η εξής κωμική κατάσταση: Στις Η.Π.Α. το βιβλίο ήταν ήδη κοινό κτήμα λόγω ενός λάθους -αντίστοιχου με αυτό στη περίπτωση της “Νύχτας των Ζωντανών Νεκρών” – στην προειδοποίηση των πνευματικών δικαιωμάτων , ενώ στη Γερμανία , η οποία ήταν ήδη μέλος της Σύμβασης της Βέρνης για την προστασία των δικαιωμάτων της λογοτεχνίας και των καλλιτεχνικών έργων (Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works) το έργο του Στόκερ θα παρέμενε προστατευόμενο μέχρι το 1962.
Ο Grau , λοιπόν, αποφάσισε να προχωρήσει ακόμα και έτσι , χωρίς δηλαδή άδεια , και να ξεκινήσει την παραγωγή της ταινίας το 1921. Βέβαια , για τα “μάτια του κόσμου” έγιναν κάποιες αστείες αλλαγές στη ταινία , ώστε να μην κατηγορηθούν μετέπειτα ότι αντέγραψαν αυτούσιο το βιβλίο , οι οποίες αφορούσαν την αλλαγή απλώς των ονομάτων , σαν να λέμε δεν είναι Γιάννης είναι Γιαννάκης. Έτσι η ταινία ονομάστηκε Nosferatu και το όνομα του πρωταγωνιστή αντί για Κόμης Δράκουλας ήταν Κόμης Όρλοκ (Count Orlok). Οι αλλαγές , όμως , στη πλοκή ήταν αμελητέες και προφανώς δεν στάθηκαν επαρκείς για να αποφύγει την αγωγή και τα δικαστήρια αργότερα ο Grau.
Μετά την πρεμιέρα της ταινίας το 1922 , η χήρα του Στόκερ , ως διαχειρίστρια της περιουσίας του , του έκανε αγωγή υποστηρίζοντας ότι η ταινία ήταν προϊόν κλοπής πνευματικών δικαιωμάτων , ενώ , μερικές κιόλας από τις πρώτες εκδοχές της ταινίας έφεραν τον τίτλο Dracula! H Balcombe , χήρα του Στόκερ , ενημερώθηκε για την ύπαρξη της ταινίας Nosferatuτου Friedrich Wilhelm Murnau μετά από ένα ανώνυμο γράμμα που έλαβε από το Βερολίνο , το οποίο περιελάμβανε το πρόγραμμα ενός event κινηματογράφου στον Marble Garden στον Berlin Zoological Garden και η ταινία περιγραφόταν ως “μια ελεύθερη μεταφορά του έργου του Bram Stoker “Dracula”/”freely adapted from Bram Stoker’s Dracula.”. Επιπλέον , η Balcombe προσπαθούσε να τα βγάλει πέρα οικονομικά με δυσκολία , ενώ , ως διαχειρίστρια και υπεύθυνη για την εκτέλεση της διαθήκης του Στόκερ δεν είχε δώσει την άδεια για να γίνει η ταινία και έτσι δεν είχε λάβει ούτε μισή λίρα από τους υπεύθυνους. Ήταν , λοιπόν , ως ένα σημείο κατανοητή η αντίδρασή της και η οργή που ένοιωσε , ζητώντας με την αγωγή όχι μόνο την διακοπή της κυκλοφορίας της ταινίας και αποζημίωση , αλλά και την ολοσχερή καταστροφή κάθε αντιγράφου της. Η εν λόγω αγωγή και διαμάχη καθυστέρησε να διευθετηθεί και επιλυθεί , με αποτέλεσμα η γερμανική εταιρεία Prana-Film να κηρύξει εντωμεταξύ πτώχευση. Η δε κρίση του δικαστηρίου (1925) κατέληξε στην παράδοση και καταστροφή όλων των αρνητικών και των αντιγράφων της ταινίας. Η φάση ήταν κατά τα φαινόμενα πολύ δυσοίωνη για την ταινία , η οποία είχε ουσιαστικά καταδικαστεί να σβήσει από την μνήμη της ανθρωπότητας και να μην διασωθεί ούτε ένα αντίγραφο της να μαρτυρεί ότι κάποτε υπήρξε.
Όμως , παρόλα αυτά και παρά το γεγονός ότι η κρίση του δικαστηρίου με ότι αυτή διέτασσε εφαρμόστηκαν ευλαβικά , μια(;) κόπια της ταινίας σώθηκε και βρέθηκε στις Η.Π.Α. , όπου σιγά σιγά και δειλά ξεκίνησαν οι πρώτες αμερικάνικες προβολές της ταινίας στη Νέα Υόρκη και το Ντιτρόιτ το 1929. Φυσικά , εφόσον εκεί ήδη ήταν κοινό κτήμα το βιβλίο , δεν υπήρχε περίπτωση κάποιο δικαστήριο να διατάξει κι εκεί αντιστοίχως την καταστροφή της ταινίας. Με αυτόν τον τρόπο κάθε σημερινό αντίγραφο της ταινίας προέρχεται από αυτό που σώθηκε και βρέθηκε στις Η.Π.Α.. Μέχρι την δεκαετία του 1960 η ταινία είχε εδραιωθεί ως κλασσική στο είδος του τρόμου και το βιβλίο ήταν απανταχού κοινό κτήμα , οπότε οι προβολές της γίνονταν ελεύθερα , ενώ , το πιο σημαντικό είναι ίσως το γεγονός ότι η ταινία Nosferatu ήταν η πιο γνωστή ταινία με vampire που επιβίωσε μέχρι εκείνη την εποχή εδραιώνοντας τους κανόνες σχετικά με την αποτύπωση των vampire στη μεγάλη οθόνη.
Οι αλλαγές φυσικά που έγιναν στην ταινία Νοσφεράτου , πέρα από τα ονόματα , δεν ήταν αρκετές για να υποστηρίξει κανείς ότι πρόκειται για διαφορετικό έργο ανεξάρτητο από το βιβλίο. Η πιο σπουδαία αλλαγή μπορεί να θεωρηθεί το τέλος της ταινίας , όπου ο Κόμης Όρλοκ (ο Κόμης Δράκουλας δηλαδή) πεθαίνει όταν εκτίθεται στο φως του ήλιου , ενώ , στο βιβλίο του Στόκερ το φως του ήλιου δεν αποτελούσε απειλή για τον Κόμη , πέρα από το γεγονός ότι απλώς τον έκανε σχετικά πιο αδύναμο και δεν ήταν αυτό που προκάλεσε το θάνατό του αθάνατου Κόμη στο τέλος. Όμως , όπως μπορεί εύκολα κάποιος να παρατηρήσει , η ιδέα ότι το φως σκοτώνει τους βρικόλακες έχει υιοθετηθεί από όλες τις μετέπειτα εκδοχές τους σε ταινίες , σειρές και βιβλία και έχει γίνει μπορούμε να πούμε αναπόσπαστο κομμάτι του lore των βρικολάκων , ενώ , πολλά εξ αυτών χρησιμοποιούν το όνομα του Δράκουλα. Ακόμα μια διαφορά αφορά το δάγκωμα του Κόμη Όρλοκ , το οποίο δεν δημιουργεί κάποιο καινούργιο βρικόλακα , αλλά απλά σκοτώνει το δαγκωμένο θύμα , ένα στοιχείο που αργότερα υιοθετήθηκε και αυτό από πολλές ταινίες , με μόνη διαφορά ότι συνήθως τα θύματα είχαν δικαίωμα επιλογής μεταξύ της “κατάρας” του βαμπιρισμού και του να πεθάνουν εξαιτίας του δαγκώματος.
Μια ακόμα διαφορά ήταν η εμφάνιση του Κόμη Όρλοκ που έρχεται σε αντίθεση με την εμφάνιση του Κόμη Δράκουλα στο βιβλίο , καθώς ο Κόμης Όρλοκ απεικονίζεται αποκρουστικός και με τερατώδη – με την κυριολεκτική έννοια δηλαδή ζωώδη – χαρακτηριστικά , ενώ ο Κόμης Δράκουλας στα βιβλία περιγράφεται ως ένας αριστοκράτης που έχει και sex appeal στις γυναίκες.
Αυτές , λοιπόν , οι αλλαγές που διαφέρουν από την αρχική ιστορία ήταν αυτές που μέσω της υιοθέτησης τους από τα μετέπειτα έργα έγιναν μέρος των κανόνων που διέπουν τις ιστορίες των βρικολάκων. Έτσι , είναι κατά κάποιο τρόπο κωμικό ότι οι αλλαγές που έγιναν για να αποφευχθεί , ανεπιτυχώς , η άσκηση αγωγής λογοκλοπής – κλοπής πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν αυτές που αποτέλεσαν τους χρυσούς κανόνες για τους βρικόλακες των ταινιών , σειρών και βιβλίων που ακολούθησαν.
Η επιρροή της ταινίας ήταν πολύ μεγάλη δεδομένου ότι ακολουθήθηκαν οι αλλαγές που έγιναν , αλλά και γιατί επιπλέον η ταινία έδειξε το ενδιαφέρον που υπάρχει για τους βρικόλακες σαν θέμα και την γοητεία που ασκεί η ιδέα των αθανάτων στο κοινό. Είναι αμφίβολο αν η Universal / Hammer Films θα είχε αναλάβει το όνομα και τη “μάρκα” Δράκουλας σε διαφορετική περίπτωση.
Όλα όσα ακολούθησαν μπορεί να μην υπήρχαν αν αυτή η καταδικασμένη σε καταστροφή ταινία δεν επιβίωνε και έμενε αθάνατη όπως ο πρωταγωνιστής της.
*Η νύχτα των Ζωντανών Νεκρών δημιούργησε τον μύθο των ζόμπι που είναι πεινασμένα για ανθρώπινο κρέας και εδραίωσε επίσης αρκετούς από τους κανόνες που αφορούν την μοντέρνα εκδοχή των ζόμπι , όπως το πως μπορούν να “σκοτωθούν” -οξύμωρο- οριστικά π.χ. με φωτιά . Σχεδόν κάθε ταινία από το 1968 και έπειτα έχει τις “ρίζες” της στη Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών , κάτι που ίσως να μην είχε συμβεί εάν η ταινία δεν είχε γίνει εξαρχής λόγω του λάθους κοινό κτήμα.
**Ο Στόκερ ήταν ένας άνθρωπος που κρατούσε την ιδιωτική του ζωή κατά κάποιο τρόπο κρυφή , ο γάμος του ήταν σχεδόν sexless , λάτρευε τους Walt Whitman, Henry Irving και Hall Caine, και μοιραζόταν ενδιαφέροντα με τωνOscar Wilde , ενώ στο βιβλίο του ο Δράκουλας έχει κάποιες ομοφυλοφιλικές πλευρές (όταν ο Κόμης αναφέρει πως ο Τζώναθαν είναι δικός του και όταν του γλείφει τον λαιμό) , όλα αυτά τα στοιχεία έχουν οδηγήσει κάποιους να πιστεύουν ότι ήταν στην πραγματικότητα καταπιεσμένος ομοφυλόφιλος που χρησιμοποιούσε την λογοτεχνία για να εκφραστεί.
***Πρόσφατα , το χρόνο που πας πέρασε , κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο μια νέα μετάφραση του βιβλίου του Στόκερ Κόμης Δράκουλας , ενώ έχει επιβεβαιωθεί και η πατρότητα μιας μετάφρασης του έργου που είχε κυκλοφορήσει τμηματικά στο Νέον Άστυ το 1903 καθώς πίσω από τον ανώνυμο μεταφραστή του «Πύργου του Δράκουλα» κρυβόταν ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης , αλλά δεν έχει ακόμα δημοσιευθεί από τις εκδόσεις Κίχλη. Την ίδια στιγμή το Netflix λάνσαρε με επιτυχία την σειρά Castlevania βασισμένη σε γνωστό video game με κεντρικό ήρωα το Δράκουλα και το γιο του.
****Η μοντέρνα εκδοχή -κόπια- της ταινίας – Kino Lorber remaster – είναι η γαλλική εκδοχή του 1922 με όσες λήψεις έλειπαν παρμένες από την μια κόπια του 1939 της τσέχικης εκδοχής Czech και μια κόπια του 1930 γερμανικής εκδοχής .
*****Θεωρείται ότι περίπου το 50% των ταινιών που δημιουργήθηκαν πριν το 1950 έχουν οριστικά χαθεί.
